در دهه اخیر، شتاب چشمگیر هوش مصنوعی، چهره زیستفناوری را دگرگون کرده است. مدلهای هوشمند اکنون در طراحی ژنوم، مهندسی پروتئین، کشف دارو و پیشبینی واکنشهای زیستی، نقشی کلیدی ایفا میکنند. این همگرایی، مسیر توسعه درمانهای پیشرفته را کوتاهتر کرده، اما در عین حال، مرز میان درمان و تهدید را باریکتر از همیشه ساخته است. کارشناسان هشدار میدهند که با کاهش موانع فنی و زمانی در طراحی و آزمایشهای زیستی، همان فناوریهایی که میتوانند زندگی بشر را نجات دهند، ممکن است برای ساخت عوامل بیماریزا یا سلاحهای زیستی نوظهور نیز مورد استفاده قرار گیرند.
مدلهای هوش مصنوعی؛ از دستیار پژوهش تا ابزار تهدید
مدلهای پایهی هوش مصنوعی، از جمله مدلهای زبانی و چندرسانهای، به واسطهی آموزش بر مجموعهدادههای عظیم، قادرند دادههای علمی و زیستی را تحلیل کرده و حتی گامهای آزمایشگاهی را پیشنهاد دهند. این توانایی، هرچند در تحقیقات علمی و داروسازی تحولی بزرگ است، اما میتواند توسط بازیگران غیردولتی یا گروههای مخرب نیز مورد سوءاستفاده قرار گیرد.
نمونههایی از آزمایشهای انجامشده در سالهای اخیر نگرانیها را تقویت کردهاند:
- در سال ۲۰۲۳ پژوهشگران دانشگاه کارنگی ملون سیستمی از مدلهای زبانی متصل به اینترنت طراحی کردند که توانست بدون دخالت انسان، واکنشهای شیمیایی پیچیده را برنامهریزی و اجرا کند؛ از جمله سنتز خودکار ترکیب فسفن، مادهای با کاربرد دوگانه در صنایع شیمیایی و تسلیحاتی.
- در سال ۲۰۲۳، محققان MIT نشان دادند که مدلهای زبانی میتوانند حتی کاربران فاقد مهارت آزمایشگاهی را در طراحی عامل بیماریزا با استفاده از ژنوم مصنوعی یاری دهند.
- شرکت Anthropic نیز گزارش داده است که برخی مدلها قادرند به سطوح بالای اطلاعات زیستی حساس و بالقوه خطرناک دست یابند.
ضعف نظامهای غربالگری زیستی در برابر نسل جدید تهدیدها
تحقیقات منتشرشده در مجله Science نشان میدهد سازوکارهای فعلی غربالگری ژن در شرکتهای سنتز ژنوم که مبتنی بر مقایسهی شباهت توالیها با عوامل زیستی شناختهشده است، دیگر پاسخگوی تهدیدات نوظهور نیستند. مدلهای مولد هوش مصنوعی قادرند پروتئینهایی خلق کنند که از نظر ژنتیکی کاملاً جدیدند اما عملکردی مشابه سموم یا عوامل بیماریزا دارند؛ توالیهایی که ممکن است در سامانههای سنتی شناسایی نشوند.
رقابت جهانی برای تسلط بر زیستفناوری هوشمند
دولتهای بزرگ جهان، این تحول را نه فقط فرصت علمی، بلکه مسئلهای حیاتی در امنیت ملی میدانند.
- ایالات متحده با پروژههایی مانند DARPA Biosecurity و RADx و همکاری شرکتهایی چون Illumina و OpenAI، نظامی چندلایه برای پیشبینی و کنترل تهدیدات زیستی بنا کرده است.
- چین با پروژههای CNGB و WIV و ادغام الگوریتمهای یادگیری ماشین در بانکهای داده ژنتیکی، الگوی خاصی از حکمرانی فناورانه را پی گرفته است که مرز میان پژوهش، سیاست و کاربری نظامی را کمرنگ میسازند.
- در مقابل، کشورهای اروپایی مانند بریتانیا، آلمان و فرانسه بر شفافیت، اخلاق زیستی و حفاظت از دادهها تمرکز دارند.
در منطقه خاورمیانه نیز، امارات و عربستان با همکاری چین و شرکتهایی نظیر G42 و BGI زیرساختهای زیستی–هوش مصنوعی مشترکی ایجاد کردهاند. در همین حال، رژیم صهیونیستی با بهرهگیری از شبکههای همکاری فناورانه با ایالات متحده و برخی کشورهای عربی، به ظرفیتهای بالایی در پردازش دادههای ژنتیکی و تحلیل زیستی دست یافته است؛ ظرفیتی که میتواند پیامدهای امنیتی برای ایران به همراه داشته باشند.
جایگاه ایران و ضرورت اقدام راهبردی
ایران گامهایی در توسعه زیستفناوری برداشته است، اما در زمینه مدیریت امنیت زیستی مبتنی بر فناوریهای نوظهور، هنوز با خلأهایی روبهرو است. نبود قانون جامع امنیت زیستی، فقدان هماهنگی میان نهادهای علمی، اجرایی و امنیتی، و محدودیتهای ناشی از تحریمها، کشور را در معرض تهدیدات ترکیبی زیستی و اطلاعاتی قرار میدهد.
بنابراین، ضروری است که نظام قانونگذاری و سیاستگذاری در حوزه امنیت زیستی با تکیه بر مدلهای پیشبینیگر و دادهمحور بازآفرینی شود و ساختاری یکپارچه و هماهنگ میان نهادهای علمی، امنیتی و اجرایی تشکیل شود که زمینه بهرهبرداری مؤثر از فناوریهای با کاربرد دوگانه را فراهم کند. همچنین، دیپلماسی علمی و فناوری هوشمندانه به عنوان ابزاری از رهگذر باید بهعنوان ابزاری راهبردی در شکلدهی همکاریهای چندجانبه منطقهای در دستور کار قرار گیرد. این همکاریها نهتنها دسترسی کشور به فناوری را گسترش میدهد، بلکه امکان ایجاد یک ائتلاف منطقهای برای مقابله با تهدیدات زیستی نوظهور را نیز مهیا میسازد.
جمعبندی
همگرایی هوش مصنوعی و زیستفناوری دروازهای به عصری تازه گشوده است؛ عصری که در آن، بشر میتواند ژنها را بازنویسی کند؛ اما شاید هنوز برای پیامدهای آن آماده نباشد. جهان امروز بیش از هر زمان دیگر به حکمرانی هوشمند، نظارت فناورانه و همکاری نیاز دارد تا از فرصتهای این تحول بهره گیرد، بیآنکه به دام تهدیدهایش گرفتار شود.
