گزارش حکمرانی هوش مصنوعی سال ۲۰۲۵ از جامعترین اسنادی است که تاکنون در حوزه پیوند میان فناوریهای هوش مصنوعی و الزامات حقوقی و مقرراتی منتشر و به ابتکار شورای جهانی هوش مصنوعی[۲]، با همکاری دانشگاه جهانی هوش مصنوعی[۳] و با مشارکت فارغالتحصیلان برنامه بینالمللی «مدیر ارشد هوش مصنوعی»[۴] تهیه شده است. ترکیب نهادهای علمی و اجرایی در گردآوری گزارش اعتبار کارشناسی و نهادی آن را افزایش و آن را در ردیف متونی قرار داده است که در سطح سیاستگذاری و عرصه مدیریت عملیاتی قابل اتکا باشد.
رویکرد کلان این گزارش آن است که با ارائه یک چارچوب عملیاتی روشن، هم تصویری کلان از وضعیت فعلی و آینده مقررات جهانی ترسیم کند و هم به مدیران سازمانها نشان دهد که چگونه میتوان از یک وضعیت واکنشی و مقطعی در برابر قوانین، به سمت حکمرانی پیشدستانه، ساختاریافته و مبتنی بر شواهد حرکت کرد. نویسندگان سند با یک گزاره بنیادین بحث را آغاز میکنند؛ هرچه سرعت توسعه توانمندیهای هوش مصنوعی بیشتر میشود، شدت و گستره مقررات نیز به همان نسبت افزایش مییابد. به عبارت دیگر سازمانها نمیتوانند انطباق را امری پسینی بدانند، بلکه باید از ابتدا انطباق را درونی و آن را به بخشی از ویژگیهای محصول و فرایندهای کاری خود بدل کنند. این همان رویکردی است که گزارش از آن تحت عنوان «انطباق به مثابه یک ویژگی»[۵] یاد میکند. از نگاه نویسندگان، آینده سازمانها وابسته به توانایی آنها در ترجمه الزامات حقوقی و اخلاقی به شاخصهای عملیاتی، داشبوردهای قابل پایش و فرایندهای قابل حسابرسی است.
در بخش خلاصه اجرایی، سه هدف محوری برای چارچوب سند ترسیم شده است؛
نخست، یکپارچهسازی مقررات پراکنده. امروزه مقررات مربوط به هوش مصنوعی در سراسر جهان در حال شکلگیری است؛ از قانون جامع اتحادیه اروپا[۶] تا مقررات ایالتی کلرادو در آمریکا، از الزامات اخلاقی عربستان و امارات تا طرح قانونی برزیل. اگرچه این مقررات در ظاهر متنوع و گاه ناهمخوان هستند، اما در باطن همگی به سمت الگوی مشترک ریسکمحور چندسطحی حرکت میکنند. گزارش استدلال میکند که سازمانها باید این مقررات پراکنده را به زبان سیاستهای داخلی خود ترجمه کنند و از دوبارهکاری و تناقض پرهیز نمایند. در چنین چارچوبی، انطباق دیگر یک یک فرایند اداری پرهزینه نخواهد بود، بلکه به ویژگی ذاتی و درونی گذار تبدیل میشود.
دوم، تعریف شاخصهای کلیدی عملکرد جهانی[۷]. گزارش تأکید میکند که سازمانها برای سنجش وضعیت انطباقی خود و پاسخگویی به نهادهای نظارتی به مجموعهای از شاخصها نیاز دارند که در دو سطح داخلی و بینالمللی معتبر و قابل دفاع باشند. بهتر است این شاخصها با چارچوبهای شناختهشدهای همچون ISO و OCEG همراستا باشند تا مقایسهپذیری افزایش یابد و معیارهای متناقضی ایجاد نشود. بر اساس نمونه ی بررسی شده در گزارش، سازمانها قادر هستند تا پوشش شواهد در «بانک شواهد»[۸] خود را با حداقل استاندارد ۹۵ درصد تعریف کنند یا زمان متوسط پاسخ به هشدارهای مقرراتی را کمتر از ۷۲ ساعت نگه دارند.
سوم، توانمندسازی تیمها برای مواجهه با بحرانهای ناگهانی. یکی از استعارههای کلیدی گزارش «هشدار ساعت سه بامداد»[۹] است؛ وضعیتی که سازمان ناگهان و در بدترین زمان ممکن با یک الزام قانونی یا ممیزی روبهرو میشود. بر اساس آراء نویسندگان تنها راه اجتناب از آشفتگی و اضطراب در چنین موقعیتهایی، تمرین منظم پاسخ به رخدادها، طراحی دستورالعملهای روشن برای زنجیره ارجاع و آمادهسازی بینرشتهای گروه ها است. به این ترتیب، حتی در بدترین سناریو نیز سازمان میتواند با آرامش و هماهنگی واکنش نشان دهد.
پس از بیان این اهداف، گزارش در ادامه خلاصه اجرایی به مجموعهای از نکات برجسته اشاره میکند؛
- نقشه جهانی مقررات[۱۰]: تصویری جامع از قوانین کلیدی در اروپا، آمریکا، خاورمیانه و آمریکای لاتین و زمانبندی اجرای آنها که بیان میکند سازمانها چه زمانی و در کجا باید انتظار فشارهای قانونی بیشتری داشته باشند.
- چارچوب اصول اخلاقی دهگانه: اصولی که فراتر از قوانین عمل میکنند و رعایت آنها اعتماد عمومی را تقویت خواهد کرد.
- چارچوب حکمرانی و سیاستگذاری: چارچوبی که که اصول را به سیاستهای اجرایی، نقشها و شاخصها تبدیل و از بروز پدیده «سایه هوش مصنوعی»[۱۱] جلوگیری میکند.
- لایههای ایمنی و امنیت سایبری[۱۲]: پنج لایهای که نشان میدهند ایمنی یک ویژگی کاربرد است، نه صرفاً الگو؛ از کنترل زمینه گرفته تا نظارت لحظه ای پس از استقرار.
- بانک شواهد و اعتبارسنجی مداوم: ایدهای نوآورانه برای ذخیره تغییرناپذیر همه مدارک و شواهد بهگونهای که در هر لحظه قابلیت ارائه به نهادهای نظارتی را داشته باشند.
- آموزش و فرهنگ: طراحی نظام آموزشی پنجسطحی که از کارکنان تازهوارد تا مدیران ارشد را پوشش میدهد و بدین ترتیب فرهنگ انطباق بخشی از هویت سازمانی خواهد شد.
- چرخه بهبود مستمر: فرایندی که هر رخداد، ممیزی یا تغییر قانون را به فرصتی برای تقویت نظام حکمرانی بدل میکند.
- طرح ۹۰ روزه اجرایی: برنامهای کوتاهمدت برای استقرار چارچوب در عمل که شامل مراحل تعریف شاخصها، ساخت داشبورد، اجرای پایلوت و استقرار کامل است.
از منظر تحلیلی، این بخش نشان میدهد که سند حاضر صرفاً مرور حقوقی یا اخلاقی نیست، بلکه تلاشی است برای طراحی یک نظام حکمرانی عملیاتی که در فضای متلاطم امروز، سازمانها را از منظر قانونی محافظت و از طرف دیگر منظر اجتماعی اعتماد عمومی را جلب کند. فلسفه حاکم بر این گزارش آن است که حکمرانی و انطباق نه مانعی در برابر نوآوری بلکه پیششرط پایداری و مقیاسپذیری آن است.
پس از مقدمه و خلاصه اجرایی، بدنه اصلی گزارش در چهارده فصل و پیوستها تدوین شده که هر یک به بُعدی مشخص از حکمرانی هوش مصنوعی میپردازند. نخستین فصل با روایت «هشدار انطباق ۰۳:۰۷ بامداد» نشان میدهد چگونه یک رخداد تصادفی موفقیتهای فنی و تجاری سازمان را تهدید کند. پیام اصلی این فصل آن است که انطباق باید از همان ابتدای چرخه عمر محصول تعبیه شود. در فصل دوم، «واژهنامه اجرایی»، بر ضرورت زبان مشترک میان مدیران و تنظیمگران تأکید میشود تا اصطلاحاتی مانند «تنظیم گری»[۱۳]، «قانون»[۱۴] یا «ارزیابی اثر الگوریتمی»[۱۵] بهطور یکسان فهمیده و به کار گرفته شوند. فصل سوم، «چرا دما ناگهان بالا رفت»، با معرفی پنج نیروی محرک، از شتاب فناوری تا فشار ژئوپلیتیک، تاکید میکند که چرا محیط حکمرانی هوش مصنوعی بهشدت پرتنش شده است.
در ادامه، فصل «رادار تنظیم گری»[۱۶] تصویری جهانی از قوانین کلیدی در اتحادیه اروپا، آمریکا، عربستان، امارات و برزیل ارائه و نشان میدهد که همگی در حال همگرایی به سمت مدل ریسکمحور هستند. سپس در «زیربنای اصول محور»[۱۷] ده ستون اخلاقی معرفی میشود که رعایت آنها برای فراتر رفتن از انطباق صوری ضروری است. فصل «چارچوب سیاست و حکمرانی» نیز نشان میدهد که اصول چگونه باید به سیاستهای اجرایی بدل شوند.
در فصل مربوط به «لایه های ایمنی و امنیت سایبری» تأکید میشود که ایمنی صرفاً ویژگی یک مدل هوش مصنوعی نیست، بلکه باید در کل سامانه و کاربرد آن دیده شود. به همین دلیل، گزارش پنج سطح کنترلی را معرفی میکند که از طراحی اولیه و کنترلهای زمینهای گرفته تا آزمونهای فشار، مکانیزمهای توقف اضطراری و پایش پس از استقرار را در بر میگیرند. این رویکرد چندلایه باعث میشود ریسکهای عملیاتی در همه مراحل استفاده از هوش مصنوعی مدیریت شوند.
پس از آن، فصل «بانک شواهد و اعتبارسنجی مداوم» است که هدف آن ایجاد یک بستر تغییرناپذیر برای نگهداری همه مدارک و سوابق مرتبط با مدلهاست؛ از کارتهای فنی و گزارشهای ارزیابی گرفته تا لاگهای عملکردی. چنین مخزنی به سازمان این امکان را میدهد که در هر لحظه شواهد کامل و قابل استناد را در اختیار نهادهای نظارتی قرار دهد و فرایند ممیزی را ساده و شفاف سازد.
گزارش سپس در فصل «آموزش و فرهنگ» بر این نکته تأکید میکند که ابزار و سیاستها بهتنهایی کافی نیستند و بدون پرورش فرهنگ سازمانیِ متعهد به انطباق پذیری، هیچ چارچوبی پایدار نخواهد ماند. بر همین اساس، یک نظام آموزشی پنجسطحی طراحی شده است که از دورههای مقدماتی برای کارکنان تازهوارد آغاز میشود و برای ارتقای شایستگی ها، تا برنامههای تخصصی برای مدیران ارشد ادامه مییابد. گزارش در فصل «طرح ۹۰ روزه» یک برنامه عملیاتی کوتاهمدت ارائه که به سازمانها امکان میدهد در کمتر از سه ماه یک نظام حکمرانی قابل دفاع ایجاد کند.
در نهایت، فصل «چرخه بهبود مستمر» نشان میدهد که هر خطا، رخداد یا تغییر قانونی قادر است به فرصتی برای اصلاح تبدیل شود. این چرخه با گردآوری و پایش مداوم دادهها آغاز میشود، سپس با تحلیل و تولید بینش ادامه پیدا میکند، به اجرای اقدامات اصلاحی منجر و سرانجام با ثبت شواهد و مستندسازی تکمیل میشود. چنین فرایندی کمک میکند تا هیچ تجربهای هدر نرود، نظام حکمرانی سازمان بهطور مداوم یادگیری داشته باشد و قویتر شود. در پایان نیز فصول «نظام ارجاع و پاسخگویی»[۱۸] و «نقشه جهانی تنظیم گری» در سازمانها جهت هماهنگی واکنش خود نسبت به بحرانها و برای ورود به بازارهای آینده آمادگی ایجاد می کند.
جمعبندی کلی گزارش این است که حکمرانی و انطباق در عصر هوش مصنوعی دیگر الزاماتی بیرونی و تحمیلی نیستند، بلکه بخش جداییناپذیر از راهبرد بقا، مشروعیت و حتی نوآوری سازمانی محسوب میشوند. سازمانهایی که چارچوب پیشنهادی این سند را پیاده کنند، نهتنها در برابر تغییرات پرشتاب مقررات محافظت میشوند، بلکه اعتماد عمومی را تقویت، مزیت رقابتی را کسب و پایداری بلندمدت خود را تضمین خواهند کرد.
[۱] Artificial Intelligence Governance Report 2025
[۲] World AI Council – WAIC
[۳] World AI University – WAIU
[۴] Chief AI Officer – CAIO
[۵] Compliance as a Feature
[۶] EU AI Act
[۷] Key Performance Indicators (KPIs)
[۸] Evidence Vault
[۹] 03:۰۷ a.m. Compliance Alert
[۱۰] Global Regulatory Heatmap
[۱۱] Shadow AI
[۱۲] Safety & Security Layers
[۱۳] Regulation
[۱۴] Law
[۱۵] Algorithmic Impact Assessment (AIA)
[۱۶] Regulatory Radar
[۱۷] Principle-Driven Foundation
[۱۸] Contact Escalation Matrix
